Wspomaganie rozwoju mowy u dzieci dwujęzycznych

Rozwój mowy u dziecka to długotrwały i wieloetapowy proces, a rodzice mogą zapewnić dziecku optymalne warunki, by proces ten był jak najbardziej prawidłowy. Są pierwszym i najważniejszym wzorem, od którego dziecko wszystkiego się uczy i który naśladuje.

Oto kilka niezbędnych wskazówek i pomocnych książek, które mogą stanowić bazę dla rodziców w samodzielnym stymulowaniu rozwoju mowy i języka polskiego u dzieci. Jednak jeśli cokolwiek w rozwoju mowy naszych dzieci budzi wątpliwości, powinniśmy skierować nasze kroki do terapeuty mowy, który wskaże nam odpowiednie sposoby postępowania.

Komunikacja, czyli „kąpiel słowna” w języku polskim 

Mówimy do dziecka jak najwięcej i jak najczęściej, zaczynając od pierwszych dni życia. Nawet wtedy, kiedy wydaje nam się, że maluch nas nie rozumie. Wykorzystujemy do tego codzienne sytuacje. Opowiadamy, co robimy, gdzie idziemy, co widzimy, co czujemy. Stymulujemy w ten sposób mózg naszego dziecka do osłuchania się z językiem, z charakterystycznymi dźwiękami, intonacją, akcentem. 

Metoda OPOL, czyli jeden rodzic jeden język, doskonale sprawdza się w wychowaniu dwujęzycznym. Rodzic przekazuje swój język dziecku przede wszystkim podczas wzajemnej komunikacji i interakcji. Przyswajanie podstaw języka od najmłodszych lat umożliwia dziecku jego poznanie w sposób pełniejszy i bardziej naturalny niż na jakimkolwiek innym etapie życia.

"Na ostateczny poziom umiejętności językowych waszych dzieci (przynajmniej do czasu, kiedy samodzielnie będą mogły kontynuować tę podróż) złożą się te wszystkie drobne, codzienne czynności wykonywane wspólnie z rodzicami przez całe ich dzieciństwo." (1)

Budowanie kontaktu wzrokowego i wspólnego pola uwagi

Jedną z ważnych umiejętności, które należy obserwować u dzieci, jest kontakt wzrokowy i  dzielenie wspólnego pola uwagi pomiędzy dzieckiem a dorosłym. 

Budowanie pola wspólnej uwagi, to oglądanie książeczek, wspólne patrzenie na obrazki, na otaczającą rzeczywistość. Równie ważny jest gest wskazywania palcem. To istotny element rozwoju poprawnej komunikacji u dziecka, zanim w pełni rozwinie się mowa.  Przykładem może być wskazywanie palcem przez dziecko elementów znajdujących się w książeczce, patrzenie przez dziecko w miejsce wskazywane przez rodzica palcem czy samodzielne wskazywanie palcem przedmiotu lub celu.  Wspólne pole uwagi powinno uaktywnić się około 9 – 10 miesiąca życia.

W budowaniu tych umiejętności sprawdzą się książeczki z serii Akademia Mądrego Dziecka. Książki z tej serii świetnie wspomagają rozwój mowy małego dziecka i zachęcają do rozmowy między rodzicem a dzieckiem w najmłodszych latach rozwoju. Poprzez dialog i rozmowę o tym, co znajduje się na obrazku, możemy rozwijać rozumienie języka polskiego i mówić do dziecka, nawet wtedy, kiedy ono jeszcze nie potrafi odpowiadać, ale może na przykład pokazywać lub naśladować głos rodzica.

Kartonowe książeczki z ruchomymi obrazkami i ze zmywalnym pisakiem świetnie rozwijają zdolności manualne oraz motorykę małą. Oprócz tego poruszają bliskie maluchom tematy i zaspokajają ich ciekawość. Kolorowe ilustracje, zabawne elementy i teksty dostosowane do wieku dziecka korzystnie wpływają na rozwój percepcji wzrokowo – słuchowej i pobudzają do nawiązywania interakcji dziecka z dorosłym, co stanowi niezbędny element na drodze do prawidłowego  rozwoju mowy.

Codzienne czytanie książek po polsku

"Codzienne czytanie dziecku dla przyjemności jest czynnością prawdziwie magiczną, zaspokaja bowiem wszystkie potrzeby emocjonalne dziecka, znakomicie wspiera jego rozwój psychiczny, intelektualny i społeczny, jest jedną z najskuteczniejszych strategii wychowawczych, a przy tym przynosi dziecku ogromną radość i pozostawia cudowne wspomnienia." (2)

Niesie za sobą same korzyści takie jak budowanie więzi, rozwija kompetencje językowe, komunikacyjne, społeczne. Wspiera rozwój psychiczny, rozwija słownictwo, wyobraźnię i daje szansę na pokochanie czytania w przyszłości. I wcale nie trzeba spędzać wielu godzin na czytaniu.

Ważniejsza jest tu systematyczność (wystarczy kilka minut dziennie) i wyrobienie nawyku wspólnego czasu z książką, gdzie w pełni jesteśmy skupieni na dziecku i na tym, co czytamy.

Bawmy się swoim głosem, intonujmy dźwięki, narrację, wcielmy się przez chwilę w książkowych bohaterów. Bądźmy na 100%. Dziecko, które czuje nasze zaangażowanie w czytanie lub w zabawę, chętniej podejmuje się interakcji. Może to być bardzo odkrywcze i wspaniałe doświadczenie, które buduje bliskość i niezastąpioną więź między dzieckiem i rodzicem. Głośne czytanie rozwija również mowę bierną i słuch fonematyczny, czyli umiejętność słyszenia i odróżniania poszczególnych dźwięków języka, takich jak głoski czy sylaby. Będzie to bardzo istotne w ich prawidłowej artykulacji w przyszłości.

Do wspólnego czytania doskonale sprawdzą się bajki i opowiadania, np. zbiór popularnych bajek Baśnie Babuni, Mądre bajki czy Baśnie braci Grimm. 

Ćwiczenia wspomagające artykulację u dzieci dwujęzycznych 

We wczesnym okresie dzieciństwa dzieci same w sposób naturalny ćwiczą sprawność aparatu mowy poprzez takie czynności jak ssanie, żucie i gryzienie. Później trening ten jest kontynuowany głównie przez samo mówienie.

Język polski nie należy do najłatwiejszych w swej fonetyce. Aparat mowy musi wykonać często trudne ruchy by wybrzmiała prawidłowa głoska. Kolejność pojawiania się poszczególnych polskich głosek w mowie dziecka jest określona, a ich brak, zastępowanie innymi czy zniekształcanie należy skonsultować z terapeutą mowy lub logopedą. 

Jednak dopóki mowa się jeszcze kształtuje, możemy wspomóc aparat mowy dziecka i przygotować go do dalszych etapów.  Można tutaj wykorzystać:

• ćwiczenia dźwiękonaśladowcze,
• naśladowanie odgłosów, 
• zabawy w samogłoski i sylaby,
• ćwiczenia oddechowe,
• ćwiczenia w mówienie w różnym tempie i głośności,
• ćwiczenia języka i warg

Wielu ćwiczeniom dodatkowo można nadawać różne ciekawe, zabawowe formy i nazwy.

Rewelacyjnie sprawdzą się tutaj książeczki z serii Pucio.

Pucio to seria popularnych książek dla najmłodszych dzieci. Ich autorką jest pedagog dziecięcy i logopeda, Marta Galewska-Kustra, a ilustracje są dziełem Joanny Kłos. Poszczególne pozycje z serii wspierają rozwój mowy dziecka na poszczególnych etapach rozwojowych.

Książki są krótkie, ale bardzo przejrzyste, posiadają także kolorowe, ale stonowane ilustracje. Ponadto poszczególne części są doskonale dostosowane do wieku i umiejętności dziecka. Treść każdej książeczki nawiązuje do codziennych sytuacji z życia dorastającego malucha, pozwalając jednocześnie na doskonalenie umiejętności prawidłowej wymowy, poznawanie podstaw gramatyki, a także poszerzanie zakresu słownictwa.

Kolejna seria, którą polecamy do wspomagania rozwoju mowy to Ładnie i składnie.

Pierwsza książeczka przeznaczona dla najmłodszych czytelników to Świat Dźwięków, która stanowi idealne nawiązanie do ulubionej zabawy małych dzieci z rodzicami, jaką jest poznawanie dźwięków, naśladowanie i odgadywanie ich.

Maluchy uczą się tego jeszcze przed opanowaniem większej liczby słów i są zafascynowane bogactwem języka, jakie się przed nimi otwiera. Chętnie powtarzają usłyszane dźwięki i próbują opisywać nimi rzeczywistość, zawsze gotowe do odpowiadania na pytania „jak szczeka piesek?”, „jak miauczy kotek?”.

Jednak takie powtarzanie dźwięków to nie tylko zabawa, lecz przede wszystkim pierwsze dziecięce próby komunikacji ze światem za pomocą języka. 

Druga propozycja z tej serii to Bubu uczy się mówić, interaktywna książeczka do stymulacji językowej, przeznaczona do oglądania, czytania z dzieckiem i zabawy.

Bubu zachęca maluchy do aktywności, pokazuje swoją rodzinę, otoczenie, wykonuje proste, codzienne czynności. Bawiąc się razem z nim, dziecko ćwiczy pamięć, uczy się onomatopei i pierwszych słów, rozwija koncentrację oraz percepcję wzrokową.

Ostatnie dwie propozycje to Bajki logopedyczne Misia Api, składające się z dwóch części, dla nieco mniejszych dzieci w wieku 2-4 lat i starszych od 4 do 6 r.ż. 

Nierozłączną częścią książeczek jest pacynka uroczego, pomocnego misia Api, który towarzyszy dzieciom, zachęcając do wspólnej zabawy. Często długotrwały i trudny proces powtarzania głosek, dźwięków, ćwiczeń artykulacyjnych dzięki temu bohaterowi staje się niezauważalny, zamieniając się na wspaniałą zabawę i dobrze, produktywnie wykorzystany czas.

Przy każdej bajce znajdują się wskazówki i propozycje ćwiczeń, które rodzic może wykorzystać w pracy z własnym dzieckiem. Można tutaj znaleźć tutaj nie tylko typowe ćwiczenia logopedyczne takie jak oddechowe, słuchowe czy artykulacyjne, ale również techniki relaksacyjne, zabawy usprawniające motorykę małą i integrację sensoryczną.

Książki są bardzo ładnie wydane, z pięknymi, kolorowymi ilustracjami, ze zmiennymi czcionkami, które wskazują nam które ćwiczenia wykonać.

Gry i zabawy w języku polskim

Gry i zabawy odgrywają istotną rolę w nabywaniu umiejętności językowych. Stanowią nie tylko kreatywną formę spędzania czasu z dzieckiem, ale rozwijają funkcje poznawcze, kształtują wyobraźnię i uczą logicznego myślenia.

Zabawy możemy wymyślać sami, wykorzystywać te znane nam z własnego dzieciństwa lub korzystać z dostępnych gier planszowych. Nauka przez zabawę to jeden z najciekawszych i najłatwiejszych sposobów na przemycenie języka polskiego. Bawiąc się lub grając, możemy przekazywać język polski w formie opowiadania, pytań, zagadek, a kiedy dochodzi do tego drobny element rywalizacji, który dzieci często motywuje, efekt może być szybko zauważalny.

Ciekawe propozycje gier dla maluchów i starszych dzieci znajdziesz tutaj.

Wspólne śpiewanie piosenek, powtarzanie wierszyków, rymowanek

Dzieci poznają świat i uczą się wszystkiego poprzez naśladownictwo. Im częściej powtarzamy coś w obecności dziecka, tym szybciej opanuje dane słowo lub zdanie. Częste powtarzanie wierszyków czy rymowanek przy dziecku to nie tylko stymulowanie mowy, ale również rozwój pamięci. Dzięki prostej formie i rymom wpadają w ucho, wzbogacając słownik mimochodem. Dziecko uczy się rozróżniać podobnie brzmiące słowa, a także właściwie je akcentować.

Z powodzeniem możemy tutaj korzystać z wierszyków z naszego dzieciństwa, których kiedyś nauczyły nas nasze mamy czy babcie. To również idealny sposób na przekazanie dzieciom naszych pokoleniowych tradycji. Wierszyki możemy uatrakcyjnić pokazywaniem określonych czynności czy przedmiotów występujących w wierszyku. Taka zabawa  stymuluje mózg na kilku płaszczyznach. Dziecko musi zapamiętać tekst, a jednocześnie skoordynować go z właściwymi ruchami. 

Ciekawą propozycją do ćwiczenia wierszyków jest książka Wierszyki ćwiczące języki. To zbiór zabawnych wierszyków, którym towarzyszą zachwycające i pełne humoru ilustracje.

Muzyka odgrywa szczególną rolę w rozwoju psychofizycznym malucha. Śpiewanie kołysanek, wspólne słuchanie muzyki, wystukiwanie rytmu, taniec, naśladowanie usłyszanej melodii oswajają dziecko z pięknym światem dźwięków. Dzieci, które od najmłodszych lat stymulowane są przez bodźce dźwiękowe, rozwijają się zdecydowanie lepiej, a ich mowa rozwija się szybciej i harmonijniej. 

Propozycja książkowa do wspólnego śpiewania to Piosenki dla dzieci na każdy dzień. Książka wraz z dwoma płytami CD zapewni długie godziny wspaniałej zabawy.

Kontakt społeczny 

Oprócz rodziców i rodzeństwa dziecko potrzebuje również bodźców językowych płynących od innych ludzi spoza najbliższej rodziny. Spotkania z dalszą rodziną, z dziadkami, kuzynami czy znajomymi to sposób na dodatkowe bodźce językowe i na stymulowanie języka.

Często słyszy się, że po powrocie z wakacji w Polsce dzieci zaczynają mówić więcej i lepiej. Sprawia to kontakt z żywym językiem, ale też jego urozmaicenie i różnorodność. Inaczej do dziecka będzie zwracać się babcia, zupełnie inaczej jego kilkuletni kuzyn. Jeśli nie mamy możliwości częstych kontaktów z rodziną z Polski, korzystajmy z dostępnych form interaktywnych czy rozmów telefonicznych.

Ograniczenie korzystania z urządzeń elektronicznych

Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), dzieci poniżej drugiego roku życia  nie powinny korzystać z urządzeń ekranowych, a powyżej tego wieku dostęp powinien być ograniczony i pod ścisłym nadzorem dorosłych.

Niestety rzeczywistość bywa inna, a nadmierny kontakt małych dzieci z urządzeniami elektronicznymi często skutkują opóźnionym rozwojem mowy.

Dziecko, które ogląda zbyt dużo bajek na ekranie, nie ma potrzeby nawiązywania jakiejkolwiek interakcji, czyli nie musi również mówić. Podczas korzystania z ekranu telewizora, telefonu lub tabletu, lewa półkula mózgu, której stymulacja jest potrzebna w prawidłowym rozwoju mowy,  zostaje uśpiona, a wraz z nią ośrodek mowy.

Ukryjmy zatem ekrany naszych domowych urządzeń, w ten sposób damy szansę dziecku na kontakt przede wszystkim z nami i na prawidłowy rozwój.

"Czytanie dzieciom i ograniczenie korzystania z mediów elektronicznych to najlepsza inwestycja w ich przyszłość." (3) 

Źródła: 

1. Podaruj dziecku szansę na dwujęzyczność, Adam Beck

2. Wychowanie przez czytanie, Irena Koźmińska i Elżbieta Olszewska

3. Wpływ wysokich technologii na rozwój poznawczy dzieci w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym, Jagoda Cieszyńska

O autorce artykułu: 

Justyna Pawlaczyk, mama, nauczyciel i logopeda dzieci dwujęzycznych. Z wykształcenia pedagog, od 2015 r uczy dzieci w Polskiej Szkole Sobotniej w Leicester, Edu Owls, nauczyciel zajęć logopedycznych i koordynator warsztatów edukacyjnych „Rozwój kompetencji szkolnych”. Specjalizuje się w nauczaniu języka polskiego jako obcego oraz w wadach wymowy u dzieci dwujęzycznych.